Falamos con Belén Gilarranz
Hablamos con Belén Gilarranz
Conversamos con Belén Gilarranz, quen leva 12 anos traballando en FECYT, Fundación Española para la Ciencia y la Tecnología.
Defínese como unha persoa de letras á que o destino o levou ao apaixonante mundo da ciencia e da innovación. Nai traballadora, optimista por natureza e loitadora.
Compartimos esta interesante charla con ela.
Belén, como conseguiu o destino levar a unha persoa de letras cara á Ciencia e á innovación?
B.G. En primeiro lugar, quero sinalar que cando digo que son licenciado en literatura é porque estudei unha carreira de literatura, pero non son partidario da división entre ciencia e literatura. A separación entre disciplinas é algo relativamente recente, xa que antigamente non se concibía esa separación. Personaxes como Hipatia de Alexandría, Leonardo da Vinci ou Santiago Ramón y Cajal destacaron tanto no ámbito científico como artístico e humanístico, o que lles permitiu comprender o mundo que os rodea e aportar solucións dun xeito máis completo e holístico.
A tendencia debería ser unha educación que integre ambos enfoques (ciencias e humanidades). A interdisciplinariedade é totalmente necesaria para resolver problemas e retos complexos como vimos na pandemia e estamos a ver co cambio climático, por exemplo.
Dito isto, vouvos contar por que o destino me levou hai máis de 20 anos a traballar no campo da ciencia, a tecnoloxía e a innovación. Todo comezou nas prácticas do MBA do Euroforum Escorial (formación de directivos), onde coñecín á persoa que sería o meu “mentor” durante uns anos, César Ullastres. César confiou en min dende o principio, e propúxome ir con el a un proxecto que el estaba a iniciar (alá polo 2002), a Fundación Genoma España.
Dito isto, tes que dicirme por que, por destino, levo máis de 20 anos traballando no campo da ciencia, a tecnoloxía e a innovación. Todo comezou nas prácticas do MBA no Euroforum Escorial (formación de directivos), onde coñecín a unha persoa que sería o meu “mentor” durante uns anos, César Ullastres. César confiou en min dende o principio, e propúxome ir con el a un proxecto que estaba a piques de comezar (ao redor de 2002), na Fundación Genoma España.
Genoma España foi unha fundación do sector público estatal que tiña como misión promover o desenvolvemento tecnolóxico, a transferencia de coñecemento e a innovación, fundamentalmente no sector da biotecnoloxía (nada máis nin menos). Encantoume o reto que se me puxo ante min: seleccionar o equipo que sería a semente dese proxecto; poñer en marcha un programa de formación para bioemprendedores; promover o sector biotecnolóxico dentro e fóra de España; achegando a biotecnoloxía á sociedade… Foi unha etapa moi divertida, emocionante e, sobre todo, enriquecedora non só a nivel profesional senón tamén persoal. En Genoma creamos unha gran familia (non vos podedes imaxinar a profesionalidade e calidade humana de todas as persoas que formamos o equipo Genoma).
En 2012 a Fundación Genoma fusionouse coa Fundación Española para a Ciencia e a Tecnoloxía (FECYT). Foi un período duro e triste porque a esencia de Genoma España desapareceu, pero como di o proverbio español, non hai mal que veña para nada e a miña etapa na FECYT tamén foi unha de moitas aprendizaxes e retos, como o lanzamento da plataforma de crowdfunding para proxectos de investigación científica; a conceptualización e coordinación dun curso de captación de fondos para centros públicos de investigación; a creación e dinamización do Consello de Fundacións para a Ciencia… E sempre ligado ás áreas de comunicación, marketing, relacións externas e captación de fondos. E aquí sigo con novos proxectos e retos????
Traballar nun ambiente de ciencia e innovación é unha experiencia moi enriquecedora e gratificante que che permite aprender continuamente e interactuar con persoas moi interesantes e inspiradoras. Síntome moi afortunado.
En designce afirmamos que a ciencia é unha linguaxe universal; que non precisa tradución. Estás de acordo con esta afirmación
B.G. Por suposto, a ciencia é unha lingua universal porque transcende fronteiras, linguas e culturas; porque promove a colaboración e a interdisciplinariedade para a xeración de coñecemento; porque comparte avances e descubrimentos… Ademais, sen ciencia non hai progreso, nin desenvolvemento, nin benestar. En definitiva, sen a ciencia o futuro sería incerto.
A ciencia é unha linguaxe universal, non obstante, é necesario traducir a ciencia para que os cidadáns a comprendan, a valoren e a apoien. Hai que promover a comunicación pública da ciencia e a valorización social da ciencia para construír unha sociedade con pensamento crítico, informado e participativo. Tamén se debe fomentar e facilitar o diálogo entre a comunidade científica e os cidadáns e entre o mundo académico e o sector público. Por iso, considero que a tradución é fundamental para que a ciencia poida influír positivamente na sociedade, na toma de decisións mellor informadas e no desenvolvemento das políticas públicas.
A súa carreira na FECYT é ampla. Cada dous anos publicas a enquisa de Percepción Social da Ciencia e a Tecnoloxía en España. Persoalmente, notaches unha gran evolución en España como sociedade. Se é así, en que aspectos?
B.G. Dende o ano 2002, a FECYT realiza cada dous anos a Enquisa de Percepción Social da Ciencia que vostede menciona. Esta enquisa ten como obxectivo coñecer as crenzas, valores, actitudes e comportamentos da poboación residente en España con respecto á ciencia e á tecnoloxía. Ofrécenos unha visión única de como evolucionou a percepción da ciencia da sociedade española ( Percepción Social de la Ciencia y la Tecnología en España 2022 | FECYT)
A Enquisa dinos que a percepción da sociedade española é positiva (datos e opinións) e persoalmente tamén considero que hai unha evolución en España como sociedade en relación á ciencia e á tecnoloxía. Creo que os cidadáns están máis interesados na ciencia, máis conscientes da importancia de investir en investigación científica (sobre todo despois da pandemia), máis informados e formados para opinar sobre temas científicos e para rexeitar ou non crer nas pseudociencias… En xeralmente ten maior confianza na ciencia e nos seus beneficios.
Tamén observo (e así o corrobora a Enquisa) que o interese pola ciencia é maior nas persoas con máis formación e con maior nivel sociocultural.
A Fundación promove a divulgación científica a través de proxectos e convocatorias. Hai aínda marxe para a innovación nesta materia?
B.G. Sempre hai marxe de mellora, xa sexa na metodoloxía, no tipo de actividade, nas canles empregadas, nas mensaxes, no formato, no público obxectivo, no impacto… Ou simplemente mellorando con respecto ao anterior. edición, tendo en conta as suxestións e propostas dos beneficiarios da actividade ou iniciativa..
A mellora continua é fundamental.
Os descubrimentos científicos e tecnolóxicos recentes poden condicionar a estrutura social e laboral nun futuro próximo?
B.G. Evidentemente os avances tecnolóxicos están en evolución das sociedades e das profesións, pero non creo que sexa un perigo senón unha oportunidade. Por suposto, hai que regular o necesario (tampouco abusar del) e non esquecer nunca a ética.
Por exemplo, a intelixencia artificial está a facilitarnos a vida tanto a nivel persoal (asistentes virtuais, vixilancia da saúde…) como a nivel profesional (automatización de tarefas, busca de información, análise de datos…). Pódese dicir que está a revolucionar a nosa vida para mellor con ferramentas que aumentan a eficiencia, melloran a toma de decisións e acurtan os tempos das tarefas.
Todo o novo sempre xera medo e moitas veces rexeitamento, pero hai que renovarnos e adaptarnos aos cambios e aproveitar as oportunidades e vantaxes que ofrecen as novas tecnoloxías e os avances científicos.
Xa o dicía Miguel de Unamuno: “o progreso consiste en renovarse” e tamén o di o refraneiro popular, que é moi sabio: “renovar ou morrer” (ao parecer, este refrán ten a súa orixe na frase de Unamuno).
“Creo que os cidadáns están máis interesados na ciencia, máis conscientes da importancia de investir en investigación científica, máis informados e capacitados para opinar sobre temas científicos e para rexeitar ou non crer na pseudociencia… En xeral confían máis. na ciencia e nos seus beneficios.“
Actualmente estamos expostos a moita información. Cada día parece máis difícil sorprenderse. No teu caso, aínda tes curiosidade? Aínda estás sorprendido?
B.G. Por suposto que aínda teño curiosidade e sigo sorprendindome. A curiosidade e o desexo de coñecer son intrínsecos á natureza humana, como dixo Aristóteles na súa obra “Metafísica”: “Todos os homes desexan, por natureza, coñecer”.
Como dis, estamos expostos a moita información e por iso temos que ser selectivos e críticos co que lemos, escoitamos e vemos. Debemos validar as fontes e seleccionar as que resulten máis interesantes e fiables.
Actualmente a capacidade de atención media dunha persoa é de 5 segundos (1, 2, 3, 4 e 5) se neste curto período de tempo o artigo, a noticia, o podcast, o vídeo non resultan atractivos, deixamos de ler, escoitar. ou velo. Por iso, a creatividade é fundamental na comunicación para provocar reaccións e emocións no usuario (interese, sorpresa, alegría, curiosidade, preocupación…). Os titulares, as imaxes, a portada dun vídeo, o asunto dun correo electrónico… son os que teñen que xerar esa reacción inicial. E unha vez captada a atención, tamén teñen que retela cun bo “storytelling”, é dicir, unha historia ben contada que combine distintos elementos narrativos, gráficos e audiovisuais; que simplifica a información sen perder rigor; que intercambia feitos, datos, evidencias, reaccións e opinións de expertos… E ademais proporciona (a través de enlaces ou bibliografía) información máis detallada para as persoas que queiran afondar no tema ou queiran ter máis coñecementos técnicos.
Nunca se deben perder a curiosidade e as ganas de seguir aprendendo.
Un dos nosos produtos cita a frase de Claude Bernat; “A arte son eu, a ciencia somos nós”. Tendo en conta esta visión colectiva, que papel xogan as institucións educativas na promoción da alfabetización científica na sociedade?
B.G. Promover e fomentar a cultura científica e de innovación é fundamental. A ciencia (todas as ciencias) e a innovación mentes abertas, fomentan o pensamento crítico.
As institucións educativas xogan un papel esencial na alfabetización científica. Son os que deberían espertar o interese e a paixón pola ciencia (vocacións -aínda que esta palabra non me gusta moito) desde pequenos. Aínda que para iso temos que ensinar ciencia doutro xeito: fomentando a curiosidade; estimular o razoamento; experimentando; explicando para que serven e en que ámbitos da vida cotiá se aplican.
Os profesores son fundamentais no proceso de namorarse dunha área de coñecemento. Todos tivemos, case seguro, un profesor que nos marcou para sempre e nos entusiasmaba unha materia, ou todo o contrario, que nos facía odiar ou pensar que non eramos capaces de aprender esa materia (como me pasou con matemáticas).
O meu fillo maior preguntoulle a un profesor do instituto para que servía o álxebra e a profesora contestoulle que era para aprobar o exame. Sinceramente, esta resposta parece unha persoa á que non lle importa nada a materia que imparte, nin tampouco os seus alumnos. Isto é o que hai que cambiar. O profesor ten que inspirar, espertar interese e facer que a xente se namore da súa materia.
Non me quero involucrar demasiado, pero penso que o sistema educativo necesita un bo cambio e que se debe valorar máis a profesión docente. Ademais de premiar a quen se implica co seu alumnado, innova na práctica docente e transmite verdadeira paixón polo que fan.
Caricatura de Belén de Fernando Buendía, en Cádiz, ano 2023, durante unha presentación de ITEMAS
Como están a cambiar as redes sociais e outras plataformas dixitais a difusión e a percepción da ciencia?
B.G. Sen dúbida, as redes sociais e as plataformas dixitais xogaron e xogan un papel importante na democratización da ciencia. Estas ferramentas permiten que o coñecemento científico chegue a un público máis amplo e diverso. A ciencia faise máis accesible e comprensible para o público en xeral a través de vídeos explicativos, infografías, blogs, podcasts e foros de discusión.
Ademais, estas plataformas facilitan a comunicación directa entre científicos e sociedade, permitindo un diálogo máis aberto e bidireccional (interacción e compromiso). Isto non só axuda a desmitificar a ciencia e facelo máis atractivo, senón que tamén fomenta unha maior confianza e comprensión.
Pero tamén hai que ter moito coidado coa desinformación, os enganos e as noticias falsas. Non debes crer nada do que le ou escoita, é necesario contrastar a información, verificar as fontes, examinar as evidencias e non confiar en titulares sensacionalistas.
Para rematar, hai algunha explicación científica, algún concepto que consideres especialmente fermoso ou impresionante?
B.G. A palabra serendipia encántame. Segundo a RAE, a serendipia é un descubrimento valioso que ocorre accidentalmente ou casualmente. Na ciencia hai varios exemplos de serendipia e o máis coñecido é o da penicilina descuberto por casualidade en 1928 por Alexander Fleming.
Non sei se coñecedes a historia, pero vouvos contar moi brevemente e dun xeito coloquial. Fleming foise de vacacións e deixou no seu laboratorio algúns cultivos de estafilococo (un tipo de bacteria). Cando volveu das vacacións descubriu que un dos cultivos estaba contaminado por un fungo (Penicilliumnotatum). En lugar de tiralo, tivo a suficiente curiosidade como para analizalo e deuse conta de que os estafilococos non se desenvolveron preto do fungo e puido supoñer que este fungo bloqueaba o desenvolvemento da bacteria. Fleming publicou o seu descubrimento en 1829, pero a penicilina non se utilizou como antibiótico a gran escala ata 10 anos despois.
Hai outras palabras científicas que me gustan porque sonan ben e polo papel que xogan no noso corpo: enzimas (son proteínas “especialistas” e controlan TODAS as reaccións químicas do noso corpo), telómeros (a longitude dos telómeros -extremo dun cromosoma- considerase un marcador importante del envellecemento celular), neurona (a unidade básica de comunicación no sistema nervioso), entre outras.
E por último, interésame e preocúpame todo o que ten que ver co estudo do cerebro, xa que aínda é moi descoñecido. Sobre todo as enfermidades neurodexenerativas, xa que experimento de primeira man o que é ter unha persoa moi querida con alzhéimer (a miña nai????).
